امکان‌سنجی احداث نیروگاه‌های خورشیدی روی سوله‌های صنعتی، خانه‌های مسکونی و زمین‌های کشاورزی

اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران

سال ۱۴۰۱-۱۴۰۰

خلاصه طرح

کسب و کارهای مرتبط با حوزه سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک شامل شرکت‌های پیمانکار، مشاور، تامین‌کننده و تولیدکننده تجهیزات می‌شود. توسعه بازار سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک تاکنون تنها با روش خرید تضمینی برق انجام شده است، بدین ترتیب که متقاضی، سرمایه گذاری کرده، با یک شرکت پیمانکار و تامین کننده قرارداد منعقد کرده، و سامانه در محل مورد نظر نصب می شود و در نهایت، با انعقاد قرارداد خرید تضمینی برق بلندمدت با وزارت نیرو، وزارت نیرو برق تولیدی از سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک را خریداری می کند. این روش موجب توسعه بازار سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک و توسعه کسب و کار در این حوزه در سراسر کشور شده است.

با توجه به محدودیت بودجه دولت برای خرید برق تجدیدپذیر، و عدم افزایش نرخ خرید برق تجدیدپذیر، شرکت‌های فعال در این حوزه با رکود شدید بازار روبرو هستند و بیم آن می رود که با تعطیلی روبرو شوند. برای ایجاد بازارهای جدید برای این شرکت‌ها و رفع موانع کسب و کار، موضوعاتی شناسایی شده اند که در صورت عملی شدن، می‌توانند موجب گشودن راه های جدید برای توسعه بازار برای این شرکت‌ها گردد.

اهمیت و ضرورت موضوع

توسعه انرژی های تجدیدپذیر در کشور به کندی پیش می رود و با وجود هدف گذاری نصب ظرفیت 5 هزار مگاوات تا پایان برنامه ششم، تاکنون کمتر از 900 مگاوات ظرفیت تجدیدپذیر در کشور نصب شده است.

یکی از حوزه های بسیار مهم انرژی‌های تجدیدپذیر، نصب سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک کوچک مقیاس (زیر 1 مگاوات) در محل واحدهای صنعتی، زمین‌های کشاورزی در ساختمان‌های مسکونی است. سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک کوچک مقیاس شامل خانگی، صنعتی و کشاورزی، در دنیا بتدریج تقش مهمی را در تامین انرژی برق در محل مصرف ایفا می‌کنند. برای مثال در کشور آلمان، نزدیک به دو سوم از کل ظرفیت نصب شده خورشیدی (50 گیگاوات)، مربوط به سامانه‌های زیر 500 کیلووات است (33 گیگاوات). ولی متاسفانه در کشور ایران، تنها حدود 45 مگاوات سامانه خورشیدی فتوولتائیک زیر 100 کیلووات نصب شده است که تنها حدود 13 درصد از کل ظرفیت نصب شده خورشیدی (336 مگاوات) است.

فرصت‌ها:

• با توجه به کمبود برق و مصرف بالای واحدهای صنعتی و وجود سوله‌های آماده و انشعاب برق آماده، سوله‌های صنعتی یکی از مکان‌های مستعد برای نصب سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک است.
• توسعه سامانه های خورشیدی فتوولتائیک در زمین های کشاورزی به دلیل فرصت ایجاد درآمد جایگزین و جانبی برای کشاورزان یکی از روش های مورد توجه کشورهای صنعتی و خصوصاً کشورهای در حال توسعه در سال های اخیر  بوده است.
• اجرای سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک بر روی ساختمان‌ها یکی از بهترین روش‌های تولید برق در جهان است. بدلیل تولید برق در محل مصرف، تلفات شبکه ایجاد نمی‌گردد.
• بدلیل تولید پراکنده برق، از نظر امنیت تولید انرژی در کشور و پدافند غیر عامل، از اهمیت بالایی برخوردار است.
• همچنین اجرای این طرح سبب درآمدزایی برای ساختمان‌ها، افزایش ظرفیت تولید برق در کشور و جلوگیری از خاموشی در پیک برق تابستان خواهد شد.
• توسعه کسب و کارهای کوچک و متوسط در سراسر استان های کشور برای شرکت های پیمانکار، تامین کننده، تولید کننده و مشاور  و ایجاد اشتغال.
• با اجرای این طرح کشور می تواند به اهداف کاهش انتشار گازهای گلخانه های و کاهش آلودگی هوای شهرها و اجرای تعهدات بین المللی در این زمینه نزدیک گردد.

چالش‌ها:

برای توسعه سامانه های خورشیدی فتوولتائیک کوچک مقیاس، در بعضی شهرها و کشورهای جهان، قوانین شهری برای تشویق و الزام نصب سامانه های خورشیدی در ساختمان ها تصویب شده است که موجب توسعه استفاده از انرژی خورشیدی در ساختمان‌ها شده است. ولی بدلیل عدم وجود قوانین مناسب در ایران هنوز رواج پیدا نکرده و از این ظرفیت ارزشمند استفاده نشده است.

همچنین برای توسعه این سامانه‌ها در محل واحدهای صنعتی، زمین‌های کشاورزی و ساختمان‌ها چالش‌های اقتصادی، مالی و حقوقی متعدد وجود دارد، که بعضا موجب توقف توسعه این سامانه‌ها نیز شده است. برای مثال:

• در حال حاضر براساس نرخ های مصوب سال 1398 توجیه پذیری اقتصادی نیروگاه های تجدیدپذیر خصوصاً سامانه های فتوولتائیک کوچک مقیاس کاهش یافته است.
• با توجه به شرایط ویژه سرمایه گذاری در انرژی های تجدیدپذیر خصوصاً در مقیاس کوچک و بازگشت سرمایه بلند مدت این پروژه ها، تسهیلات مالی و وام های بانکی مناسب چنین پروژه هایی در سیستم مالی کشور تعریف نشده است و دستیابی به تسهیلات موجود با توجه به تضامین مورد نیاز عملاً غیرممکن گردیده است.
• برای نصب سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک روی زمین‌های کشاورزی نیز چالش‌هایی از طرف امور اراضی کشور برای موضوعات مرتبط با مالکیت زمین و تغییر کاربری و نیز شرکت‌های توزیع برای موضوع انشعاب برق وجود دارد.
• برای نصب سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک در این سه حوزه صنعتی، کشاورزی و خانگی، قوانین تشویقی در ایران وجود ندارد و لذا این حوزه مغفول مانده است.
• شاهد هستیم که در پیک برق تابستان، وزارت نیرو بعضا در شهرک‌های صنعتی و نیز برای چاه‌های کشاورزی، دستور خاموشی چند ساعته صادر می‌کند که موجب ضرر و زیان واحدها می گردد، در حالی که با نصب سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک بصورت گسترده و تولید برق، می‌توان مشکل تامین برق در ظهر تابستان را مرتفع نمود.

لذا با انجام طرحی در خصوص بررسی چالش‌های اجرای سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک در محل واحدهای صنعتی، زمین‌های کشاورزی و ساختمان‌های مسکونی از منظر فنی، حقوقی و قانونی و تدوین پیشنهاد تشویقی/ الزامی برای تصویب در مراجع مرتبط با همکاری کمیسیون انرژی اتاق ایران می‌توان به گسترش استفاده از انرژی‌های پاک در کشور، عدم انتشار گازهای گلخانه‌ای و رونق فعالیت اقتصادی و اشتغال‌زایی شرکت‌های فعال در حوزه‌های مهندسی، پیمانکاری، تامین کننده، مشاوره، تولیدکننده تجهیزات سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک در سراسر کشور امیدوار بود.

هدف از اجرا

• توسعه بازار سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک و کسب و کارهای مرتبط در زمینه خدمات فنی و مهندسی، پیمانکاری، مشاوره، تامین کننده و تولیدکننده تجهیزات
• تولید برق در محل مصرف وحدهای صنعتی و جلوگیری از خاموشی این واحدها
• امکان اجرای سامانه‌های خورشیدی روی زمین های کشاورزی همراه با رفع چالش هایی مانند نیاز به تغییر کاربری
• مصوب کردن یک قانون کشوری برای تشویق و الزام اجرای سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک در ساختمان‌ها
• توسعه سامانه های خورشیدی فتوولتائیک کوچک مقیاس در ساختمان های سراسر کشور و تامین قسمتی از برق کشور در محل مصرف

دستاوردهای کاربردی طرح

1-نتایج طرح تا چه اندازه در جهت تجهیز و تقویت نظام تصمیم‌گیری کشور موثر خواهد بود؟

• با توجه به شناخت بیشتر از توانمندی شرکت های پیمانکار خورشیدی در استانها و روش‌های توسعه بازار، نظام تصمیم گیری کشور می‌تواند قوانین مناسب را با شناخت کافی و در راستای توسعه موثر بازار سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک تصویب کند.
• به آنها پرداخته می شود، نظام تصمیم گیری کشور می‌تواند در سطح ملی برای اجرا یا عدم اجرای روش‌های فوق تصمیم گیری نماید و از نتایج مثبت استان‌ها در سطح کشور استفاده نماید.
• پژوهش می‌تواند موجب شود که مسائل بصورت بلند مدت‌تر مورد توجه نظام تصمیم‌گیری قرار گیرند و در برنامه‌ریزی‌های آینده مورد استفاده قرار گیرد.
• نتایج پژوهش می‌تواند منجر به تدوین دستورالعمل/ قوانین/ لایحه هایی گردد که می‌تواند در دولت و مجلس مطرح و مصوب گردد. اتاق بازرگانی می‌تواند این موارد را در شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی مطرح نماید.

2- نتایح طرح، چه ایده جدید، نکات و ویژگی هایی را برای سیاستگذاران و نظام سیاستگذاری کشور در بر خواهد داشت؟

• سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک و تولید برق خورشیدی، تکنولوژی و کسب و کار جدیدی در دنیا می باشد. این طرح های پژوهشی موجب آشنایی سیاست گذاران و نظام سیاست گذاری کشور با این پتانسیل جدید برای توسعه کشور می شود.
• با توجه به اینکه توسعه سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک موجب توسعه کسب و کار خرد در استان ها می گردد، این ویژگی جدید و بسیار حیاتی برای توسعه کشور می باشد. و سیاست گذاران و نظام سیاست گذاری کشور می توانند از این راه موجب توسعه مناطق مختلف کشور شوند.

3- دستاوردهای طرح چه مشکل و یا معضل اقتصادی کشور را برطرف خواهد نمود؟

-افزایش ظرفیت تولید انرژی در کشور و جلوگیری از خاموشی صنایع و ضررهای اقتصادی – امکان صادرات برق بیشتر

در حال حاضر حدود 45 مگاوات سامانه خورشیدی فتوولتائیک زیر 100 کیلووات در کشور نصب شده است که تنها حدود 13 درصد از کل ظرفیت نصب شده خورشیدی (336 مگاوات) است در صورتی که با اجرای این طرح می‌توان از پتانسیل بسیار بالا تولید انرژی در شهرک‌های صنعتی، زمین‌های کشاورزی و ساختمان ها استفاده کرد.

واحدهای صنعتی

• مقدار مصرف تقریبی شهرک‌های صنعتی ۷۰۰۰ مگاوات در سال است و در حدود ۷۰۰۰ مگاوات نیز کسری تأمین برق (تقاضای جدید) وجود دارد.
• فراهم بودن زیرساخت های انشعاب برق منجر به صرفه جویی در هزینه و زمان احداث سامانه های خورشیدی فتوولتائیک در شهرک ها و واحدهای صنعتی می گردد.
• همچنین همزمانی پیک مصرف برق در واحدهای تولیدی و پیک تولید برق خورشیدی در ظهر تابستان می تواند معضل خاموشی برق در شهرک های صنعتی را جبران کند و از خسارت های وارده هزینه‌های نیروی انسانی، ضایعات مواد اولیه، خسارت به ماشین آلات، و تاخیر در انجام قراردادها که به صنایع وارد می شود جلوگیری نماید.
• با محاسبه مساحت سوله های صنعتی در شهرک‌های صنعتی سراسر کشور و متغیرهای فنی محدودیت‌های انشعاب و فیدر و شبکه و تابش و اعمال ضریب 50% صرفه اقتصادی (جذابیت اقتصادی درصورت وجود تسهیلات مالی) برآورد می‌شود با اجرای این طرح در شهرک‌های صنعتی فعال کشور بتوان حدود ۱۳۰۰ مگاوات به ظرفیت تولید برق کشور افزود و بخشی از کمبود انرژی را تأمین کرد.

همچنین واحدهای صنعتی می‌توانند برق تولیدی خود را با قیمت خرید برق تجدید‌پذیر فروخته و از شبکه برق موردنیاز خود را خریداری کنند که در این صورت درآمدزایی 21۶0 میلیارد تومانی نصیب واحدهای تولیدی و شهرک‌های صنعتی خواهد شد.

زمین های کشاورزی

• در بخش کشاورزی نیز با توجه به مشکلات موجود در زمینه تأمین آب و نهاده‌های کشاورزی هر ساله کشاورزان با مشکلات بسیاری مواجه هستند. در زمین‌هایی که کشت دیم دارند بهره‌وری تولید محصول تقریباً یک دهم کشت آبی است و این یعنی صرف زمان، هزینه و نیروی کار برای یک فعالیت با بازدهی بسیار پایین. برای مثال در سال زراعی ۹۸-۹۷ کشت دیم گندم به ازای هر هکتار ۲۰۰,۳۰۶,۲ تومان هزینه داشته و به‌طور متوسط ۱۲۰۰ کیلوگرم محصول از هر هکتار تولید شده است که با قیمت خرید تضمینی هر کیلوگرم ۲۵۰۰ تومان در سال ۹۷ درآمد ۰۰۰,۰۰۰,۳ تومانی را نصیب کشاورزان کرده است که حتی پوشش هزینه‌های آن‌ها را هم نمی‌دهد.
• در صورتی که تنها در یک درصد از زمین‌های دیم صفحات خورشیدی نصب شود (محاسبه این نسبت نیاز به مطالعات گسترده تری در خصوص محدودیت های انشعاب و مطلوبیت اقتصادی دارد) می‌توان انتظار افزایش ظرفیت تولید برق به مقدار 33،700 مگاوات و درآمدزایی حدود 39،200 میلیارد تومانی از زمین‌های کشاورزی و به عبارتی ۷۵۵ میلیون تومان به ازای هر هکتار در سال داشت.
• با توجه به میزان سرمایه گذاری اولیه EPC بالا در احداث نیروگاه های خورشیدی (حدود 8 میلیارد تومان در هر هکتار) نیاز به بررسی امکان ایجاد تسهیلات بانکی مناسب و مدل های متفاوت کسب و کار از طریق تعاونی روستایی مورد نیاز است.

• از مزایای احداث نیروگاه های خورشیدی در زمین های کشاورزی ایجاد معیشت جایگزین برای کشاورزانی که امکان آبیاری و کشاورزی را ندارند است. (عدم نیاز به پرداخت حق کاشت)

ساختمان های مسکونی

• با محاسبه میانگین تعداد ساختمان ها و مساحت زیربنای ساخته شده در هر سال در کشور و متغیرهای فنی محدودیت های انشعاب و فیدر و شبکه و تابش، در صورت نصب سامانه های خورشیدی فتوولتائیک در 20% (میزان جذابیت اقتصادی) از ساختمان های مسکونی ساخته شده در هر سال، افزایش ظرفیت سالانه 132 مگاوات را می توان انتظار داشت.
• درآمدزایی برای ساختمان‌های مسکونی با نصب پنل‌های خورشیدی بر روی سقف منازل آن‌ها: پروژه های مختلفی که توسط کمیته امداد و سازمان بهزیستی در چند استان برای نصب پنل‌های خورشیدی اجرا گردیده است، از ظرفیت بالای درآمدزایی چنین طرح هایی برای اقشار کم درآمد حکایت دارد.
• فراهم بودن زیرساخت های انشعاب برق منجر به صرفه جویی در هزینه و زمان احداث سامانه های خورشیدی فتوولتائیک در  ساختمان های مسکونی می گردد.
• همچنین همزمانی پیک مصرف برق و پیک تولید برق خورشیدی در ظهر تابستان می تواند معضل خاموشی برق جلوگیری نماید.
• تولید برق در محل مصرف موجب کاهش تلفات شبکه برق و همچنین تولید پراکنده و پدافند غیرعامل می شود.

-رشد اقتصادی و توسعه کسب و کار شرکت‌های فعال در زمینه انرژی خورشیدی در سراسر کشور

شرکت‌های فعال در این حوزه را می‌توان در ۴ دسته کلی، شرکت‌های مشاور، شرکت‌های مهندسی و پیمانکار، تولیدکنندگان تجهیزات و تأمین‌کنندگان تجهیزات تقسیم‌بندی کرد. گردش مالی فعلی این شرکت‌ها در جدول زیر ارائه شده است. مطابق برآوردهای قبلی با توسعه ظرفیت تولید انرژی از صفحات خورشیدی می‌توان انتظار داشت که در صورت اجرایی شدن تنها 10 درصد از این ظرفیت بالقوه، گردش مالی این صنعت به میزان چندین برابر افزایش پیدا کند.

طبق لیست ساتبا و شرکتهای توزیع برق، تعداد 282 شرکت در سال 98 در حوزه پیمانکاری نصب سامانه های خورشیدی فتوولتائیک شناسایی شده اند. در شرایط اقتصادی فعلی و با توجه به توجیه ناپذیری اقتصادی پروژه های تجدیدپذیر در حال حاضر تعداد شرکتهای فعال عملاً بسیار کمتر از این تعداد است. همین امر در خصوص سایر بخش های تولید و تامین و مشاوره صادق است.

• همانطور که تجربه سایر کشورهای موفق نشان می دهد، توسعه و سیاستگذاری هوشمندانه در سامانه های خورشیدی فتوولتائیک کوچک مقیاس و محدود به انشعاب منجر به افزایش اشتغال قابل توجهی در این صنعت (شرکت های پیمانکار، مشاور، تامین کننده و تولید کننده تجهیزات) می گردد.
• در صورت اجرایی شدن این طرح در بخش صنعتی و ساختمان های مسکونی (بدون در نظر گرفتن بخش کشاورزی) در یک دوره 5 ساله، رشد سالانه 26 برابری در بازار کسب و کارهای فعال و به تبع آن ایجاد اشتغال در این صنعت را می توان متصور شد.

جنبه های نوآوری طرح در مقایسه با کارهای مشابه انجام شده

• تشویق/ الزام سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک روی سقف سوله‌های صنعتی و روی زمین‌های کشاورزی و در ساختمان‌ها همگی مدل‌های جدید کسب و کار هستند و شامل نوآوری های حقوقی و مالی می باشند.
• مدل های تامین مالی جدید برای سامانه های خورشیدی فتوولتائیک کوچک مقیاس،
• مدل های قراردادی جدید،
• ساختارهای حقوقی جدید،

می تواند در این پژوهش معرفی گردد.

برای موفقیت در این زمینه ها که بعضاً جدید می باشند و برای جلوگیری از خطاها، نیاز به انجام طرح پژوهشی و بررسی طرح های اجرا شده مشابه در نقاط دیگر می باشد که در این پژوهش بررسی می گردد.

نتایج طرح در رابطه با نظام تصمیم گیری و سیاستگذاری کشور

نتایج پژوهش می تواند منجر به تدوین دستورالعمل/ قوانین/ طرح و لایحه هایی گردد که در دولت و مجلس مطرح و مصوب گردد. اتاق بازرگانی می تواند این موارد را در شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی مطرح نماید.از جمله:

• دستورالعمل/ تفاهم نامه/ قانون عدم نیاز به تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی برای استفاده جهت نصب سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک،
• دستورالعمل اعطای انشعاب برای تجمیع سامانه‌های خورشیدی فتوولتائیک در روستاها و همچنین استفاده از زمین،

دستورالعمل استفاده از تسهیلات تبصره 16 قانون بوجه سال 99، الزام استفاده از سامانه های خورشیدی فتوولتائیک در ساختمان های بلندمرتبه و پرمصرف.