آمایش سـرزمین، از گفتمان سازی تا عملیاتی شدن

......................................................... ✍️ حمید قیومی محمدی: پژوهشگر علوم و منابع خاک و آب و عضو هیئت مدیره اولین دوره انجمن آمایش سرزمین ایران و عضو انجمن علوم خاک ایران تعریف و تبیین علم آمایش سرزمین علم آمایش سرزمین (Spatial planning) شامل تنظیم روابط و کنش‌های متقابل بین عوامل انسانی، اقتصادی و عوامل محیطی به منظور ایجاد سرزمینی مبتنی بر بهره گیری بهینه و پایدار از استعدادهای انسانی و محیطی می‌باشد. به عبارت دیگر مطلوب‌ترین، عادلانه‌ترین و پایدارترین آرایشی که به سه مؤلفه مهم جمعیت، کاربری ها و فعالیت ها، سرمایه و منابع طبیعی و محیطی در یک منطقه یا سرزمین داده می‌شود، برنامه آمایش سرزمین اطلاق می‌گردد. علم آمایش سرزمین با کاربری اراضی یکسان و یا متفاوت نمی باشد. در عین حال قرابت هایی با همدیگر دارند. به عبارتی، کاربری اراضی (Land use) الفبای آمایش سرزمین و یکی از زیرمجموعه های آن می باشد که در یک پهنه کوچک (مثلا یک واحد نقشه خاک) مفهوم می یابد. اما آمایش سرزمین، توزیع جغرافیایی، متوازن و فضایی مجموعه همه کاربری ها، فعالیت ها و خدمات را همراه با همه ملزومات، راهها، ابزار، اهداف و برنامه ها را در یک کشور، یک سرزمین بزرگ و یا یک حوضه آبی شامل می گردد. الفبای کاربری اراضی را نیز ویژگی ها و توانمندی های خاک های هر سرزمین تعیین می نماید. علم آمایش سرزمین علم فرادست و جامع، انواع کاربری اراضی می باشد. بدیهی است برنامه جامع آمایش سرزمین در چهارچوب اصول مصوب، از طریق حفاظت کاربری‌های پایدار اراضی، افزایش بهره‌وری، کارائی و بازده اقتصادی، گسترش عدالت اجتماعی، رفع فقر و محرومیت، برقراری تعادل و توازن در برخورداری از سطح معقول توسعه و رفاه در تمام مناطق جغرافیائی و حوضه های آبی، ایجاد و تحکیم پیوندهای اقتصادی درون و برون منطقه ای، و هماهنگ سازی تأثیرات فضائی– زمانی سیاست‌های بخشی، استانی، منطقه ای و ملی؛ به گونه ای عمل می‌کند که بتواند اهداف چشم انداز بلند مدت توسعه کشور و مدیریت یک پارچه سرزمین را به صورت تحقق پذیر، متوازن، پایدار و عادلانه عملی سازد. امروزه یکی از شاخص‌ها و معیارهای توسعه یافتگی، میزان انطباق برنامه های اجرائی هر کشور و سرزمین با مبانی و مطالعات جامع آمایش سرزمین می‌باشد. به اعتقاد نگارنده برنامه آمایش سرزمین، پارادایم و برنامه نرم افزاری، شالوده تمشیت و شاکله سیاست¬گزاری و اجرائی هر کشور می‌باشد تا بتوان از مزیت‌ها، فرصت¬ها و استعدادهای هر سرزمین به گونه ای استفاده کرد که محدودیت‌ها، تهدیدها و چالش¬ها، کمترین زمینه تأثیرگذاری و میدان مانور را داشته باشد. از مهم‌ترین ویژگی‌ها و ملزومات برنامه آمایش سرزمین، جامع و یکپارچه نگری، پویا و دینامیک بودن برنامه، زمانمند بودن، عادلانه بودن فرآیندها، ایمن و زیست محیطی بودن، نظام‌مند و سلسله مراتبی بودن برنامه به لحاظ سطح، موضوع و پدیده‌ها، و بالاخره متوازن بودن همه ارکان و ابعاد برنامه درازمدت می‌باشد. مفهوم جامع تر و فرادستی که بر اساس مبانی دین مبین اسلام، تا حدودی موازین آمایش سرزمین را هم پوشش مفهومی می دهد، "وحدت عالم طبیعت با عالم وجود" می باشد که در رابطه با فلسفه علم مزبور قابل بررسی می باشد.